Təkcə XX əsrin əvvəllərində Çar Rusiyası tərəfindən dərc edilmiş xəritələrə baxsaq görərik ki, indiki Ermənistan ərazisində toponimlərin mütləq əksəriyyəti Azərbaycan mənşəlidir
Azərbaycan xalqının qədim tarixi, zəngin mədəniyyəti və geniş coğrafi məskunlaşma arealı minilliklər boyu Cənubi Qafqazın tarixini formalaşdıran əsas amillərdən biri olmuşdur. Bu torpaqların hər qarışı, hər dağ, hər çay, hər kənd və şəhər Azərbaycan xalqının mədəni yaddaşında, dilində və folklorunda öz əksini tapmışdır. Lakin tarix boyu baş verən siyasi hadisələr, işğallar və zorakı köçürmələr nəticəsində bu coğrafiyanın əsl siması çox hallarda saxtalaşdırılmış, toponimlər dəyişdirilmiş, xalqımızın izləri silinməyə çalışılmışdır. Əgər biz təkcə XX əsrin əvvəllərində Çar Rusiyası tərəfindən dərc edilmiş rəsmi xəritələrə baxsaq, çox mühüm bir həqiqəti açıq şəkildə görə bilərik: bu gün Ermənistan adlandırılan ərazidə yerləşən toponimlərin, yəni yer adlarının mütləq əksəriyyəti Azərbaycan mənşəlidir. Həmin dövrün xəritələrində indiki Ermənistan ərazisindəki yaşayış məntəqələrinin, dağların, çayların, meşələrin və göllərin adları Azərbaycan türkcəsində və ya ümumilikdə türk mənşəli formadadır. Tarixi mənbələr sübut edir ki, indiki Ermənistan ərazisi əsrlərlə Azərbaycan türklərinin ata-baba yurdu olmuşdur. Bu torpaqlarda qədim Oğuz tayfalarının, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvi, Qacar dövlətlərinin və daha əvvəlki türk mədəniyyətlərinin izləri açıq şəkildə mövcuddur. Çar Rusiyası XIX əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazı işğal etdikdən sonra bölgədə demoqrafik tərkibi dəyişdirməyə, erməniləri kütləvi şəkildə Azərbaycan torpaqlarına köçürməyə başlamışdır. Lakin bu köçürmələrdən əvvəl və sonra tərtib edilən xəritələrdə ərazinin toponimik mənzərəsi hələ də Azərbaycan izləri ilə dolu idi. Məsələn, həmin xəritələrdə bu gün Ermənistanın paytaxtı olan İrəvan şəhərinin ətrafında yerləşən kəndlərin adları — Zəngi, Göyçə, Qaragöl, Ağbulaq, Dəmirçi, Əmirxanlı, Körpülü, Qarapapaq, Alagöz, Baş Şorca, Aşağı Necili, Təklə, Dəvəli, Sultanabad, Sədərək, Ağtala, Kalinino (keçmiş Qarakilsə) və yüzlərlə digər ad — Azərbaycan türkcəsindədir. Bu adlar həm coğrafi, həm də etno-mədəni baxımdan türkdilli xalqlara, xüsusilə Azərbaycan xalqına məxsusdur. Toponimlərin dili bir xalqın tarixinin ən etibarlı şahididir. Əgər bir ərazidə kəndlərin, dağların, çayların, göllərin adları türk mənşəlidirsə, deməli, həmin ərazinin qədim sakinləri də türklər olmuşdur. Ermənilərin bu ərazilərə sonradan köçürülməsi və onların burada süni şəkildə “tarixi dövlət” yaratmaq iddiası yalnız XIX əsrin ortalarından başlayır. Lakin yer adları, arxeoloji tapıntılar, yazılı mənbələr və xalq yaddaşı bu iddiaların əsassız olduğunu sübut edir. XX əsrin əvvəllərində Çar Rusiyası tərəfindən hazırlanmış “Zaqafqaziya vilayətlərinin inzibati xəritələri”, “Erməni vilayəti xəritəsi”, “İrəvan quberniyasının xəritəsi” kimi sənədlər Azərbaycan tarixçiləri üçün çox mühüm sübutlardır. Bu xəritələrdəki toponimlərin 80–90 faizi türk mənşəlidir. Hətta erməni mənbələrinin özündə belə, XIX əsrin sonlarında Ermənistan ərazisində 2000-ə yaxın Azərbaycan kəndinin mövcudluğu qeyd olunur. Lakin 1918–1920-ci illərdə və xüsusilə Sovet hakimiyyəti illərində bu toponimlərin çoxu sistemli şəkildə dəyişdirildi. Qədim türk adlarının yerinə erməni mənşəli adlar qoyuldu. Bu, sadəcə adların dəyişdirilməsi deyildi — bu, bir xalqın tarixinin, mədəni yaddaşının silinməsi cəhdi idi. Ancaq arxivlər, qədim xəritələr və sənədlər həqiqəti gizlədə bilmədi və bu gün Azərbaycan alimləri həmin mənbələrə əsaslanaraq elmi şəkildə sübut edirlər ki, indiki Ermənistan ərazisi tarixən Azərbaycan torpaqları olmuşdur. Toponimlərin öyrənilməsi göstərir ki, bu adlar təkcə dil baxımından deyil, həm də mənəvi və coğrafi məzmun baxımından türk mədəniyyətinə bağlıdır. Məsələn, Ağbulaq (təmiz bulaq), Qaragöl (dərin göl), Dəvəli (dəvəli yerlər), Göyçə (göy rəngli su hövzəsi) kimi adlar Azərbaycan dilinin söz yaradıcılığı qanunlarına tam uyğundur. Bu adlar xalqın düşüncə tərzini, ətraf mühitə münasibətini və yaşayış tərzini əks etdirir. Nəticə etibarilə, tarixi mənbələr, xəritələr və toponimik faktlar göstərir ki, indiki Ermənistan ərazisi əsrlər boyu Azərbaycan xalqının yaşadığı, mədəniyyətini yaratdığı, ad qoyduğu torpaqlardır. Ermənistanın bugünkü coğrafi məkanında Azərbaycan toponimlərinin dərin kökləri, silinməz izləri mövcuddur. Bu gün Azərbaycan tarixçiləri, coğrafiyaşünasları və dilçiləri həmin adları bərpa edir, elmi dövriyyəyə qaytarır və xalqımızın tarixi yaddaşını qorumağa çalışırlar. Çünki toponimlər millətin yaddaşıdır – kiminsə istəyi ilə dəyişdirilsə də, xalqın ruhundan, torpağın tarixindən silinməsi mümkün deyil. Deməli, sadəcə XX əsrin əvvəllərinə aid Çar Rusiyası xəritələrinə baxmaq kifayətdir ki, bir həqiqət üzə çıxsın: indiki Ermənistan ərazisinin toponimlərinin mütləq əksəriyyəti Azərbaycan mənşəlidir. Bu isə danılmaz şəkildə göstərir ki, bu torpaqlar tarixən Azərbaycan xalqının doğma yurdu olmuşdur.
Veteran müəllim Vəfadar Niftəliyev
