20 Noyabr – Ağdam şəhəri günü Azərbaycanın tarixi keçmişini, bu torpaqların mədəni irsini və işğal illərində yaşanan faciələrin acı izlərini xatırladan mühüm bir tarixi gündür. Ağdamın 27 il ərzində tamamilə dağıdılması, şəhərin “Qafqazın Xirosiması”na çevrilməsi və bu dövrdə baş verən hadisələr beynəlxalq humanitar hüququn kobud şəkildə pozulmasının bariz nümunələri kimi qiymətləndirilir. Bu kontekstdə rəsmi İrəvanın uzun illər ərzində törətdiyi iddia olunan müharibə cinayətləri beynəlxalq hüquq və ədalət müstəvisində geniş müzakirə mövzusu olmuşdur.
1990-cı illərin əvvəllərində Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi çərçivəsində Ağdamın, eləcə də digər bölgələrin işğalı zamanı minlərlə dinc sakinin öz yurd-yuvasından qovulması, yaşayış məntəqələrinin geniş miqyasda dağıdılması müharibə dövründə mülki əhalinin müdafiəsini nəzərdə tutan Cenevrə Konvensiyalarının tələbləri ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Mülki infrastrukturun məqsədli şəkildə məhv edilməsi – məktəblərin, mədəniyyət müəssisələrinin, yaşayış evlərinin sistematik dağıdılması həmin dövrün şahid ifadələrində və beynəlxalq müşahidəçilərin hesabatlarında öz əksini tapmışdır. İşğalçı Ermənistan Cenevrə Konvensiyaları ilə üzərinə düşən öhdəliklərini kobud şəkildə pozaraq, Ağdam rayonunda coğrafi adların dəyişdirilməsi, oradakı mülkiyyətin talan edilməsi və ərazilərin yandırılması kimi qeyri-qanuni əməllər törədib. Ümumiyyətlə, Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunmuş rayonların azərbaycanlı sakinlərinə qarşı etnik təmizləmənin törədilməsi Ermənistanın əsl niyyətinin hərbi təcavüz və işğal yolu ərazi əldə edilməsi olduğunu qabarıq şəkildə nümayiş etdirir.
Ağdam rayonunda geniş miqyasda tətbiq edilən mina terroru da humanitar hüququn pozulması nümunələrindən biridir. İşğal dövründə və 2020-ci ildən sonra azad edilmiş ərazilərdə minlərlə mina aşkarlanmış, yüzlərlə mülki şəxs və hərbi qulluqçu mina partlayışlarının qurbanına çevrilmişdir. Minaların kütləvi şəkildə basdırılması Cenevrə Konvensiyalarına görə qadağan olunmuş qeyri-insani hərəkət kimi qiymətləndirilə bilər və bu praktika hazırda beynəlxalq ekspert qurumlarının araşdırma mövzusu olaraq qalmaqdadır.
Ağdam şəhərinin talan edilməsi, şəhərin tikinti materiallarına qədər sökülərək Ermənistana daşınması, tarix-mədəniyyət abidələrinin məhv edilməsi də beynəlxalq hüquqda “mədəni irsin dağıdılması” kimi tanınan ciddi pozuntular kateqoriyasına daxildir. Mədəni irsin qəsdən məhv edilməsi təkcə Azərbaycanın deyil, ümumbəşəri dəyərlərin zədələnməsi kimi qiymətləndirilir.
2020-ci ilin Vətən müharibəsindən sonra Azərbaycan ərazilərinin azad edilməsi ilə bu cinayətlərin miqyası daha aydın mənzərədə üzə çıxdı. Ağdamın 27 il ərzində tamamilə viran edilmiş mənzərəsi bir daha göstərdi ki, münaqişə dövründə humanitar hüquqa uyğun davranılmamış və mülki əhali, mədəni irs və yaşayış infrastrukturu qorunmamışdır.
Bu gün 20 Noyabr – Ağdam şəhəri günü yalnız faciəli keçmişi yada salmaq deyil, həm də ədalətin bərpası uğrunda mübarizəni, şəhərin yenidən qurulması ilə Azərbaycanın sülh və inkişaf naminə iradəsini nümayiş etdirən bir gündür. Rəsmi İrəvanın törətdiyi iddia olunan müharibə cinayətlərinin hüquqi müstəvidə araşdırılması regional təhlükəsizliyin təmin olunması və gələcək münaqişələrin qarşısının alınması baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Marusa Qasımova – Zərdab rayonu Xasa kənd ümumi orta ümumtəhsil məktəbinin direktoru
