Ermənistanın qeyri-qanuni məskunlaşdırma siyasəti
Kəlbəcər rayonu 1993-cü ilin 2 aprelində Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal edildikdən sonra ərazidə beynəlxalq humanitar hüququn bütün norma və prinsipləri kobud şəkildə pozuldu. İşğaldan sonrakı dövrdə Ermənistan təkcə rayonun maddi və mədəni sərvətlərini talan etməklə kifayətlənmədi, həm də regionun etnik, demoqrafik və siyasi quruluşunu dəyişdirməyə yönəlmiş sistemli fəaliyyət həyata keçirdi. Bu fəaliyyətin ən təhlükəli və beynəlxalq hüquqa tam zidd olan istiqaməti isə qeyri-qanuni məskunlaşdırma siyasəti — yəni Ermənistan və dünya ölkələrində yaşayan ermənilərin işğal olunmuş Kəlbəcər ərazisinə köçürülməsi oldu.
Beynəlxalq hüququn prinsiplərinə əsasən, işğal edən dövlətin öz əhalisini işğal etdiyi ərazilərə köçürməsi qadağandır. Bu qadağa Cenevrə Konvensiyalarında, BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrində və ATƏT-in fundamental prinsiplərində açıq şəkildə təsbit olunub. Lakin Ermənistan bu prinsipləri nəzərə almadan 1999-cu ildən başlayaraq Kəlbəcər rayonunda planlı şəkildə erməni ailələrinin məskunlaşdırılmasına başladı. Məqsəd həm işğalın nəticələrini möhkəmləndirmək, həm də gələcək müzakirələrdə məsələnin siyasi yolunu öz xeyirlərinə dəyişdirmək idi.
Kəlbəcər ərazisi coğrafi cəhətdən mühüm strateji mövqeyə malik olduğuna görə Ermənistan bu rayonu demoqrafik cəhətdən də “erməniləşdirməyə” çalışdı. 1999-cu ildən etibarən Ermənistanın müxtəlif bölgələrindən, xüsusilə sosial vəziyyəti ağır olan ailələr rayona köçürülürdü. Eyni zamanda xaricdə yaşayan ermənilərə xüsusi güzəştlər təklif olunur, yaşayış yerləri, təsərrüfat sahələri və dövlət yardımları verilirdi. Bu köçürülmə prosesinin məqsədi təkcə ərazinin demoqrafik strukturunu dəyişmək deyildi, həm də Kəlbəcərin təbii sərvətlərindən qeyri-qanuni istifadəni təmin etmək planına xidmət edirdi. Qeyri-qanuni məskunlaşdırma siyasəti Kəlbəcərin ekoloji, iqtisadi və mədəni varlığına ciddi ziyan vurdu. Köçürülən ermənilər tərəfindən bölgədə yeni yaşayış məntəqələri salınır, kəndlər bərpa adı altında dəyişdirilir, ərazilərin təbii sərvətləri – meşələr, dağ otlaqları, qızıl yataqları – sistemli şəkildə talan edilirdi. Daşkəsən və Kəlbəcər qızıl yataqlarının, eləcə də digər faydalı qazıntıların xaricə daşınması üçün xüsusi logistik qruplar yaradılmışdı. Bu, təkcə Azərbaycanın iqtisadi potensialına böyük zərər vurmaqla kifayətlənmirdi, həm də işğalın uzunmüddətli saxlanmasına xidmət edirdi.
Erməni məskunlarının bir qismi Kəlbəcərdə yerləşdirilmiş keçmiş hərbi xidmətçilərdən ibarət idi. Onlar bölgədə hərbi-strateji infrastrukturun gücləndirilməsi üçün istifadə olunurdu. Ermənistan bu məskunlaşdırmanı həm müdafiə xətti çərçivəsində yerləşdirməklə, həm də gələcəkdə danışıqlarda “bu ərazilərdə artıq erməni əhalisi yaşayır” arqumentindən istifadə etməyi planlaşdırırdı. Bu isə ATƏT-in Minsk Qrupunun vasitəçiliyi ilə aparılan danışıqlar prosesini manipulyasiya etmək cəhdi idi.
Azərbaycan dövləti illər boyunca beynəlxalq təşkilatların diqqətini Ermənistanın bu qeyri-qanuni addımlarına yönəltməyə çalışdı. Lakin siyasi maraqlar səbəbindən beynəlxalq qurumların reaksiyası zəif oldu və Ermənistan işğal müddətində həmin fəaliyyətini davam etdirdi. Yalnız 2020-ci il Vətən müharibəsindən sonra Kəlbəcər rayonu azad olundu və Ermənistan tərəfindən aparılan qanunsuz məskunlaşmanın miqyası göz önünə çıxdı. Azərbaycan Ordusunun 25 noyabr 2020-ci ildə Kəlbəcəri bir güllə atmadan geri qaytarması həm tarixi ədaləti bərpa etdi, həm də beynəlxalq hüququn prinsiplərinin reallıqda təsdiqini göstərdi.
Bu gün Kəlbəcərdə aparılan bərpa-quruculuq işləri, məskunlaşmanın qanuni şəkildə təşkil olunması və tarixi irsin qorunması Ermənistanın uzun illər həyata keçirdiyi qeyri-qanuni siyasətin fəsadlarını aradan qaldırmağa yönəlib. Qeyri-qanuni məskunlaşdırmanın ifşası həm Azərbaycanın haqq işinin sübutu, həm də gələcək nəsillər üçün hüquqi və siyasi dərsdir.
Zərdab rayon Heydər Əliyev Mərkəzinin direktoru Könül Rəhimova
